به گزارش روابط عمومی سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی، از آن روز که دیار سناباد مفتخر به حضور مبارک حضرت علی بن موسی الرضا(ع) شد و از آن هنگام که ارض توس، مضجع شریف این مولای مهربان و رئوف را در آغوش گرفت، این خاک و این مُلک، مشهدالرضا(ع) شد و قطعه ای از بهشت. جایی که صحن و سرایش، حرم و بارگاهش همچون خورشیدی تابان بر ذهن و ضمیر دلدادگانش در سرتاسر گیتی شد.
این صحن و سرا در این ۱۲ قرن، هر روز افزون از دیروز به میعادگاه، ملجأ و مرجعی برای ارادتمندانش تبدیل شده است. این آستان آسمانی، سالانه بیش از ۳۰ میلیون زائر عاشق و دلبسته را در خود جای می دهد، در این اثنا، زائران سایر ممالک که شمارشان هر سال به ۳ تا ۵ میلیون نفر می رسد، اقتضائات و نیازمندی های جدیدی را در حوزه کالبدی حرم مطهر پدید آورده است.
خادمان حضرت رضا(ع) به موازات توسعه فرهنگی، رویکرد امتداد زیارت و انتشار روزافزون معارف و تعالیم رضوی، اهتمام ویژه ای نیز بر امر گسترش کالبدی و فیزیکی حرم مطهر از سال های آغازین انقلاب اسلامی داشته اند.
این توسعه فیزیکی در پهنه زیارت و صحن و سرای رضوی، علاوه بر رفع نیازهای زائران میلیونی، نشانگر اراده و عزمی بلند است که بخشی از آن در معماری، هویت سازی، امتداد مکتب و هنر و آرایه های رضوی، اتکا به توان مهندسان ایرانی، تولید دانش و خلاقیت معماری و اقدامات اعجاب انگیز از جمله جابه جایی گلدسته ای ۴۰ ساله با ارتفاع حدود ۴۰ متر و وزن ۲۱۰ تن به منصه ظهور رسیده است.
مدیران موسسه فرهنگی و هنری خراسان و مدیران چند رسانه با همراهی دکتر خلیل ا... کاظمی، رئیس سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی و محسن هوشمند، رئیس مرکز ارتباطات و رسانه آستان قدس رضوی در برنامه ای یک روزه، از پروژه های در حال احداث حرم مطهر از جمله رواق های بزرگ امیرالمومنین(ع) و امام حسین(ع) بازدید کردند و از نزدیک در جریان عملیات اجرایی این کلان پروژه ها قرار گرفتند.
در این گزارش، بخش هایی از این اقدامات را که راوی همت و نگاه بلند خادمان عمران و سازندگی این آستان مقدس است، مرور می کنیم.
گسترش ۱۰ برابری اماکن
در همین ابتدا جالب است بدانیم، فضای فیزیکی حرم مطهر در آغاز انقلاب اسلامی در مجموعه صحن های انقلاب و آزادی و رواق های پیرامونی ضریح مطهر در مجموع صد هزار متر مربع بوده است که به تعبیر آیت ا... احمد مروی، تولیت آستان قدس رضوی، «با نگاه بلند، زحمات و تلاشهای ماندگار و اعجاب آور سی و هفت ساله تولیت فقید این آستان نورانی، مرحوم آیت ا... واعظ طبسی به ۱۰ برابر افزایش یافت.»
در این حدود ۴ دهه، صحن های پیامبر اعظم(ص)، جمهوری اسلامی، قدس، کوثر، امام حسن(ع)، بعثت و رواق های مسقف حضرت زهرا(س)، دارالحجه، حضرت معصومه(س)، امام خمینی(ره)، کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مهمانسرای غدیر، ایوان قبله، بست ها و سایر مکان ها و گذرها در حرم مطهر احداث شده است. تکمیل بخشی از عملیات عمرانی این مکان ها در سال های اخیر در دوره تولیت شهید آستان قدس رضوی آیت ا... رئیسی و در دوره کنونی به ثمر رسیده و مورد بهره برداری قرار گرفته است.
در حال حاضر، وسعت این حریم مقدس افزون از یک میلیون مترمربع است که این یعنی ۹۰ درصد این توسعه در سال های پس از انقلاب اسلامی صورت پذیرفته است؛ بی شک این گسترش شگرف، گواه عشق و ارادتی بیحدومرز از سوی مردمانی است که به برکت نذرها و وقف هایشان، خشت خشت این بنا و پهنه مقدس را روی بنا نهاده و بر شکوه و عظمت اش افزوده اند.
و اما عصر جدید توسعه
با تمامی این جهاد عظیم عمرانی که همزمان تلاش کرده ضمن فراهم آوردن تسهیلات زیارت، جاذبههای بصری، جلوههای هنری و معماری اسلامی را امتداد بخشد اما این پهنه وسیع در مناسبت ها و ایام ویژه، تابستان ها و موسم افزایش سفرهای زیارتی پاسخگوی حضور انبوه و چندمیلیونی زائران و ارادتمندان امام رضا(ع) نیست. آیت ا... مروی، تولیت آستان قدس رضوی می گوید: «حرم مطهر در برخی بخشها نیاز به نوسازی و بازسازیهایی دارد تا بتوانیم در راستای تحقق زیارت متعالی، ضمن فراهم آوردن تسهیلات زیارت، جاذبههای بصری و جلوههای هنری این مکان مقدس را افزایش دهیم.»
رواق امیرالمومنین(ع)؛ یک معماری متفاوت
در این راستا عملیات احداث کلان پروژه های رواق حضرت امیرالمومنین(ع) در نیمه جنوبی صحن جمهوری اسلامی در ۱۳ هزار متر مربع زیربنا و ۷ هزار مترمربع فضای مسقف و ۶ هزار مترمربع فضای روباز از بهمن ۱۴۰۲ آغاز شد.
نخستین «بام زیارتی» در حرم های مقدس
نکته جالب توجه در احداث رواق امیرالمومنین(ع) ایجاد «بام زیارتی» به مساحت ۶ هزار متر مربع است که برای نخستین بار در اعتاب مقدسه متولد
می شود؛ فضایی مرتفع و مسلط بر صحنها و منارهها و در مقابل گنبد مطهر و با ظرفیت ۶ هزار زائر که آنان بتوانند در آن جا ضمن تماشای این عظمت و زیبایی، به نجوای با امام مهربانیها بپردازند و از این عرش زمینی، روح خویش را به آسمان بسپارند.
رواق امام حسین(ع)؛ بزرگ ترین پروژه
این رواق که از نظر موقعیت مکانی در طبقه زیرین رواق امیرالمومنین(ع) و بست شیخ بهایی و تا مسجد گوهرشاد امتداد دارد، از سمت شمال به رواق دارالحجه و از شرق به رواق دارالمرحمه (زیر رواق امام خمینی(ره) ) متصل میشود و در سه طبقه اصلی منهای یک، منهای دو و همکف و دو نیمطبقه در طبقات یک و همکف تعریف شده است. البته تشخیص این جانمایی ها برای کسانی که با جزئیات مکان ها و موقعیت های حرم مطهر آشنایی زیادی ندارند، شاید سخت باشد اما همین مقدار بدانیم که احداث رواق بزرگ امام حسین(ع) بامجموعه متعلقاتش در ۴۳هزار مترمربع باعث خواهد شد، زائران در گرمای تابستان و سرمای زمستان امکان انتخاب مسیر مسقف را بیابند و لازم نباشد برای زیارت در صحنهای روباز حرم مطهر تردد کنند.
مهم ترین ویژگی؛ معماری ایرانی-خراسانی
خلیل ا... کاظمی، ، رئیس سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر رضوی می گوید: «زائران در سرتاسر رواق سرپوشیده امیرالمؤمنین(ع) شاهد معماری متفاوت و استفاده از تزیینات فاخر چوبی در سقف و ستون ها خواهند بود که بر گرفته از معماری خراسان قدیم است.» ما در این بازدید، تصاویر این آرایه ها را توسط هنرمندان طراحی شده می بینیم و فراوان لذت می بریم و دلمان می خواهد هرچه زودتر، اجرای این آرایه ها را در سقف بزرگ این رواق نظاره کنیم...
دلنشین و اصیل مثل مدرسه تاریخی دو درب
همین ابتدا پیشنهاد می کنم، اگر همین روزها زائر حرم مطهر شدید، در حوالی نماز ظهر که این مدرسه به روی نمازگزاران آغوش می گشاید، طعم تماشای معماری این مدرسه تاریخی را بچشید. بنایی با قدمتی حدود ۶۰۰ سال که هم دوره با ساخت مسجد گوهرشاد و در فاصله ای کم از آن در عصر شاهرخ میرزا، همسر گوهرشاد بیگم احداث شده است. این مدرسه در سه سال اخیر مرمت و اصلاح بنا شد و امروز یکی از زیباترین آثار تاریخی در مجموعه حرم مطهر رضوی است.
دستور تولیت؛ نگاه علمی، تخصص گرایی و پرهیز از اقدامات سلیقه ای
مهم است که بدانیم تمامی اقدامات عمرانی در جریان احداث کلان پروژه های جدید حرم مطهر امام رضا(ع) با تاکید تولیت این آستان، باید مبتنی بر نگاه علمی و نظرات و مشورت متخصصان باشد.
به نوعی، آیت ا... مروی در جایگاه مسئولیت شرعی و قانونی مجموعه حرم مطهر و این آستان دستور داده است، هیچ اقدامی در آستان بدون توجه به نگاه علمی و نظرات متخصصان انجام نشود. 
او در آغاز احداث پروژه رواق امیرالمومنین(ع) گفته است: «در حرم مطهر کارهای سلیقهای، موردی و ذوقی جایگاهی ندارد، زیرا این چنین برخوردهایی را خسارتی بس عظیم برای این بنای مقدس، با عظمت و بی نظیر در جهان میدانیم؛ لذا تمام امور حرم مطهر به ویژه در حوزههای تعمیرات، نوسازی، بازسازی و گسترش فضاهای زیارتی با حداکثر استفاده از نظرات کارشناسی در سطح آستان قدس و مشهد، استان، کشور و اگر در جایی نیاز باشد، با بهره از نظرات کارشناسان خارجی صورت میگیرد. تمام پروژههای عمرانی و معماری حرم مطهر باید در نوع خود بهترین و زیباترین باشد و برای تحقق این امر مهم هیچ محدودیت و مرزی در استفاده از نظرات کارشناسی نمیشناسیم؛ تمام امور در حرم مطهر با مشورت، مطالعه و حداکثر استفاده از نظرات کارشناسی صورت میگیرد.»
یک عملیات شگفت انگیز؛ ۶۵ متر جابه جایی گلدسته ۲۱۰ تنی
یکی از نکات شنیدنی و خواندنی در جریان احداث رواق بزرگ امیرالمومنین(ع)، ماجرای جابه جایی گلدسته صحن جمهوری است؛ گلدسته ای ۴۰ ساله که حدود ۴۰ متر ارتفاع و ۲۱۰ تن وزن دارد. این اتفاق بزرگ که برای همیشه در تاریخ معماری ایران، از آن به عنوان یک عملیات ویژه یاد خواهد شد، در اسفند ۱۴۰۳ رقم خورد. مهندسان این آستان، در جریان احداث رواق امیرالمومنین(ع) احتمالا این گلدسته را باید تخریب می کردند اما راه دومی نیز وجود دارد؛ این که گلدسته را از این سوی صحن، به طرف دیگر منتقل کنند. 
رئیس سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر می گوید: با توجه به این که گلدسته در حدود دهه ۶۰ احداث شده و از مقاومت لازم برخوردار بود و تمام آزمایش های انتقال آن نیز مثبت بود، بنابراین تصمیم بر آن شد با ایجاد سکو توسط ریل راه آهن یا تراورس این سازه به محل جدید خود در ایوان شمالی صحن جمهوری منتقل شود. نکته دیگری که مطرح بود، آسیب ندیدن و مهار گلدسته به ویژه قسمت ماذنه بالای گلدسته و سوار کردن آن روی شاسی مربوطه و بعد نیز جدا کردن آن از فونداسیون قبلی و انتقال آن بود. چون حجم زیادی از قسمت بالای مناره گلدسته طلاکاری شده، این نگرانی ایجاد میشد تا در این انتقال آسیبی به سازه وارد نشود در این فرایند با شاسی که برای این گلدسته در نظر گرفتیم. این عملیات از روز پنج شنبه ۹ اسفند اجرایی شد و در مرحله نخست قرار شد که وزن گلدسته از روی پایهها برداشته شود. بنابراین ۸ جک ۸۰ تنی در اطراف گلدسته مستقر شد که نزدیک ۵/۴ سانتی متر به صورت عمودی گلدسته را پایین آوردیم و روی شاسی قرار دادیم. بعد از آن فونداسیونهای اصلی گلدسته برش زده و آماده انتقال شد و از ساعت ۸:۳۰ صبح روز شنبه ۱۱ اسفند کار جابهجایی آغاز شد و تا ساعت ۲۱ کار به اتمام رسید و در هر ساعت ۶ متر گلدسته جابه جا و مسیری نزدیک به ۶۵ متر طی شد تا گلدسته به نقطه مد نظر منتقل خود برسد.
پروژه بعدی حرم مطهر چیست؟
دکتر خلیل ا... کاظمی، رئیس سازمان عمران و نگهداری حرم مطهر در گفت و گو با خراسان به چند نکته اشاره می کند:
با احداث این ۲ رواق با ۲۰ هزار متر مربع، ۳۶ درصد به فضاهای مسقف حرم مطهر اضافه می شود. در جریان احداث این دو رواق، به ابنیه پیشین همچون دیواره های کاشی کاری شده و حتی حوض آب وسط صحن جمهوری صدمه ای زده نشده است و تلاش شد، از تمامی سازه ها در موقعیت های جدید استفاده شود.
در این عملیات عمرانی از آخرین دستاوردهای علمی استفاده می شود.
پس از پایان احداث این دو پروژه، صحن پیامبر اعظم(ص) در عملیات عمرانی قرار می گیرد؛ احداث شبستان های جدید در شرق و غرب آن، تعویض کف سازی صحن، ایجاد چادرهای موقت در وسط صحن به مساحت۸۰۰ مترمربع و نصب نوار نقاله در کف صحن به منظور انتقال زائر، نورآرایی و نورپردازی جدید که مطالعات آن در حال انجام است.
با ایجاد پارکینگ توسط مدیریت شهری در خیابان های منتهی به حرم، در اولین فرصت پارکینگ ها با اولویت پارکینگ شماره یک، تبدیل به رواق خواهد شد.
