حرم شناسی

از آن روزهایی که مضجع شریف پاره تن رسول خدا در باغی حد فاصل آبادی های نوغان و سناباد بر تربتی پاک جاودانه شد، افزون بر 1200 سال می گذرد. بارگاه ملکوتی حضرت رضا علیه السلام از قرنها قبل در مسیر توسعه گام برداشته و صحن ها و رواقهایی در جوار روضه منوره قد برافراشته اند تا زائر خسته از راه فرصت آسودن یابد و از سر اخلاص زیارت نامه بخواند اما نگاهی به آمارهای قبل و بعد از انقلاب حاکی از آن است که شور سازندگی و توسعه در ۲۵ سال گذشته با اقتدار و افتخار همه زمانها را در نوردیده و از حیث کمی و کیفی در قله قرار گرفته است حقیقت آن است که از بیش از دو دهه پیش تاکنون نبض ساخت و ساز ثانیه ای از تپیدن باز نایستاده و واقعیت آن است که امروز بارگاه ملکوتی حضرت رضا علیه السلام نگینی است که بر حلقه ای به بزرگی ایران اسلامی می درخشد. در سالهای بعد از پیروزی انقلاب اسلامی و در پی انتصاب چهره آشنای سالهای مبارزه و انقلاب حضرت آیت الله واعظ طبسی به عنوان تولیت عظمای آستان قدس رضوی عزمی جدی و ارادهای تزلزل ناپذیر پشتوانه فعالیتهای سازندگی شد تا هزاران مهندس و معمار و صاحب نظر ایده های خود را در وسعتی بیکرانه عملی سازند و دهها طرح و نقشه با دستان هنرمند و پنجه های نقش آفرین بر روی دیوارهای این مکان مقدس جان بگیرد. نگاهی از سر انصاف و نظری از سر صدق مؤید آن است که شور ساختن و رشد و پویایی در شکل گیری صحن ها و رواقهای جدید حتی در روزهای جنگ نیز وقفه ناپذیر بوده است.
در ادامه اما به معرفی بخش به بخش حرم مطهر رضوی ، این بنا متبرک و تاریخی خواهیم پرداخت.

• صحن انقلاب اسلامی

صحن انقلاب اسلامی که قدیمی ترین و باشکوه ترین صحن حرم منور رضوی است، اولین صحن حرم امام رضا علیه السلام است که در دوران سلطان حسین بایقرا و به کوشش امیر علی شیر نوایی در سال ۸۷۵ هجری قمری و به شکل مستطیل در شمال روضه منوره ساخته شده است.

در بخش جنوبی صحن انقلاب اسلامی، پنجره بزرگی موسوم به پنجره فولاد امام رضا علیه السلام که از فولاد و برنز ساخته شده است قرار دارد که از درون این پنجره روضه منوره حضرت رضا علیه السلام دیده میشود.
در صحن انقلاب اسلامی حرم امام رضا (ع) چهار ایوان معروف وجود دارد که به نام های ایوان عباسی در شمال صحن، ایوان طلای نادری در جنوب صحن، ایوان نقاره خانه در مشرق صحن و ایوان ساعت در مغرب صحن شهرت دارند.
در ایوان نقاره خانه ساختمان معروف نقارخانه قرار گرفته است که آیین نقاره نوازی از بالای این ایوان برگزار می شود و در ایوان ساعت نیز یک ساعت بزرگ قرار داده شده است که زمان را در حرم اعلام مینماید.
در صحن انقلاب اسلامی مقبره مشاهیر و بزرگان این سرزمین همچون مقبره شیخ حرعاملی ،آرامگاه مرحوم شیخ حسنعلی اصفهانی (معروف به نخودکی) و مقبره شیخ مجتبی قزوینی قرار دارد. در وسط صحن انقلاب اسلامی نیز سقاخانه معروف نادری که به سقاخانه اسماعیل طلایی (اسمال طلا) شهرت دارد قرار گرفته است.

با توجه به قدمت این صحن نیاز بود تا اصلاحات و مرمت‌هایی در صحن انقلاب صورت گیرد تا از هرگونه آسیب و تهدید احتمالی که با آن مواجه بود، جلوگیری شود. لذا عملیات عمرانی صحن انقلاب شامل تعویض سنگ‌فرش‌های کف صحن، بازسازی سقاخانه و پنجره فولاد در سال 1401 به همت مهندسان سازمان فنی و نگهداری حرم مطهر رضوی انجام شد.

• صحن آزادی

به روایت تاریخ، سنگ‌بنای صحن آزادی حرم امام رضا (ع) در سال 1233 قمری و در زمان فتحعلی‌شاه قاجار گذاشته شده‌ است؛ این صحن با ابعاد 81×51 متر در شرق حرم مطهر و پایین پای مبارک قرار دارد.
سبک معماری و شیوه بنای صحن آزادی، به بنای صحن انقلاب شباهت دارد و تقریباً به تقلید از آن ساخته‌ شده‌ است.

پس از انقلاب اسلامی، ایوان‌‌ها و سردرهای بزرگ صحن آزادی حرم امام رضا (ع) مرمت شد. کاشی‌های رنگارنگ آن از دوران محمدشاه قاجار، سالهاست که در دل دیوارهای اینجا جا خوش کرده اند و از آن دل نمی کنند. رواق‌‌های دارالضیافه، دارالسعاده و دارالسرور در غرب، بست شیخ حر عاملی در شمال و رواق امام خمینی (ره) در جنوب صحن آزادی قرار دارند و از شرق به خیابان نواب صفوی راه دارد.
این صحن به شیوه معماری اسلامی، حجیم‌سازی شده و چهار ایوان باشکوه و به‌قرینه یکدیگر دارد: ایوان غربی یا ایوان طلا، ایوان شمالی، ایوان جنوبی و ایوان شرقی.
 

• صحن جمهوری اسلامی

صحن جمهوری اسلامی، نخستین صحن‌ ساخته شده پس از انقلاب اسلامی محسوب می‌شود. این صحن از شمال به بست شیخ طوسی (بست بالاخیابان)، از جنوب به صحن پیامبر اعظم(ص)، از غرب به بست شیرازی از جنوب غرب به صحن غدیر و از شرق به بست شیخ بهاءالدین، مدرسۀ دو‌در (دارالقرآن کریم) و رواق‌های دارالولایه، دارالهدایه و دارالرحمه راه دارد.

مساحت صحن و بناهای وابسته، بدون احتساب طبقۀ زیرین که به تدفین اختصاص دارد، 14 هزار و مساحت فضای باز آن 7 هزار و 300 متر مربع است.
عملیات ساخت صحن جمهوری اسلامی حرم امام رضا (ع) در سال 1360 شمسی آغاز شد، در سال 1368 شمسی پایان یافت و تزیینات آن به‌تدریج تکمیل شد.
 
 

• صحن پیامبر اعظم (ص)

صحن پیامبر اعظم (ص) که در ضلع جنوبی ضریح مطهر قرار گرفته، دارای ۶ مناره رفیع و سه ایوان به نام باب الهادی (ع)، باب الکاظم (ع) و ایوان ولی عصر (عج) است.
این صحن به عنوان وسیع‌ترین صحن، 363 متر طول و 167 متر عرض دارد و ضلع قبله در این صحن اهمیت دارد، برای همین ایوان و گلدسته‌‌های آن بزرگتر از دو ایوان دیگر ساخته شده‌اند.

بر همین اساس، ایوان قبله یا ولی عصر (عج) صحن پیامبر اعظم (ص) بزرگ‌ترین و مرتفع‌ترین ایوان حرم امام رضا (ع) به شمار می‌رود.
دو ورودی اصلی صحن پیامبر اعظم (ص) حرم امام رضا (ع)، به نام‌های «باب الرضا(ع)» و «باب الجواد(ع)» و دو وردی شرقی و غربی نیز به نام‌های باب الکاظم (ع)» و «باب الهادی( ع) نامگذاری شده‌اند.

• صحن امام حسن مجتبی (ع)

صحن امام حسن مجتبی (ع) از صحن‌های جدید واقع در شمال شرقی حرم است که بخش‌هایی از زیارت جامعه کبیره در طاق‌های شرقی و غربی آن به چشم می‌خورد.
این صحن از شمال به بنیاد پژوهش های اسلامی، از شرق به ساختمان مدیریت حوزه علمیه خراسان و هتل قصرالضیافه، از جنوب به ساختمان شماره یک دانشگاه علوم اسلامی رضوی و بست شیخ حر عاملی و از غرب به ساختمان شماره دو دانشگاه علوم اسلامی رضوی و بست شیخ طبرسی راه دارد.
این صحن در دو طبقه اجرا شده که طبقۀ زیرین آن پارکینگ و طبقۀ همکف کاربری عبادی دارد. ابعاد صحن 141×88 متر، مساحت فضای باز آن در طبقۀ همکف 14 هزار و 892 متر مربع و ارتفاع نمای صحن 10 متر است.
ساخت صحن امام حسن مجتبی (ع) حرم امام رضا (ع) در سال 1378 شروع شد و دو سال بعد به پایان رسید؛ اما تکمیل تزیینات آن به تدریج انجام گرفت. سازه صحن از نوع بتنی و در طاق‌ها دارای سازه فولادی است.
 
 

• صحن غدیر

صحن غدیر حرم امام رضا (ع) با مساحت 14 هزار و 500 متر مربع در سال 1385 شمسی در جنوب غربی حرم مطهر احداث شد. این صحن از شمال به بست شیرازی، از شرق به صحن جمهوری اسلامی، از جنوب غرب به صحن پیامبر اعظم (ص) و از غرب به بازار غدیر در خارج از حریم حرم مطهر راه دارد. مهمانسرای جدید حرم امام رضا(ع) نیز در این صحن قرار دارد.

• صحن قدس

صحن قدس حرم امام رضا (ع) در جنوب بقعه مطهر و در جهت قبله صحن گوهرشاد قرار گرفته، از جنوب با صحن جامع رضوی، از شمال با مسجد گوهرشاد، از غرب با بست شیخ بهاءالدین و از شرق با رواق امام خمینی (ره) همجوار است.
صحن قدس به ابعاد 65×40 متر، به‌صورت چهار ایوانی، با 20 غرفه، 12 حجره، و سقاخانه‌ای الهام گرفته از قبةالصخره بیت‌المقدس در وسط آن، ساخته شده است. مساحت آن در دو طبقه همکف و زیرزمین هفت هزار متر مربع است که هزار و 880 متر آن به فضای باز صحن اختصاص دارد. 
در میانه این صحن، سقاخانه‌ای الهام گرفته از قبةالصخره بیت‌المقدس قرار دارد.

• صحن کوثر 

صحن کوثر حرم امام رضا (ع) که در جنوب شرقی حرم مطهر واقع شده، 15 هزار و 580 متر مربع مساحت دارد و در سال 1383 شمسی تکمیل شده است.
این صحن، از شمال به بست نواب صفوی، از شرق به بلوک حاشیه دوربرگردان شرقی حرم، از جنوب غربی به صحن جامع، از جنوب به رواق کوثر و از شرق به موزه‌های آستان قدس رضوی راه دارد.
فضای صحن کوثر حرم امام رضا (ع) مستطیل‌شکل و در دو طبقه است که طبقه زیرین آن به پارکینگ و تأسیسات اختصاص دارد و تنها ایوان صحن در جنوب آن واقع است. حریم شرقی صحن دیوار ساختمان موزه‌هاست که با طاق‌نما آراسته شده و باقی ضلع‌های صحن، دارای ردیفی از طاق‌های بلند به ارتفاع 1.9 متر است.
 

• مسجد گوهرشاد

مسجد گوهرشاد وسیع‌ترین مسجد موجود در مجموعه بناهای آستان قدس رضوی است که صحن آن با دو هزار و 850 متر مربع مساحت از نظر قدمت، کهن‌ترین صحن حرم محسوب می‌شود. این مسجد دارای یک صحن، چهار ایوان، یک گنبد فیروزه‌ای، دو گلدسته زیبا و هفت شبستان است.
این مسجد از نظر استحکام بنا و ویژگی‌های معماری اسلامی و زیبایی در طراحی، اسلوب و خط و کاشی‌کاری‌های معرّق، غیر معرّق، مرقم، غیر مرقم، مقرنس، گچکاری و دیگر تزئینات هنری و مشخصه‌های معماری سنتی بی نظیر و ممتاز است و با گذشت 600 سال همچنان مستحکم و ماندگار، چون آیینه‌ای است که عظمت و قدمت و زیبایی معماری و هنر اسلامی در عهد تیموری را به نمایش می‌گذارد.
بخش‌های مختلف مسجد گوهرشاد مشهد به ضرورت، بارها مرمت شده‌اند. در عهد صفویه که مسجد در حمله ازبکان آسیب زیادی دیده بود، در دوران شاه عباس صفوی تعمیر و در سال 1083 قمری که در اثر زلزله خراسان شکست‌هایی بر بخش‌هایی از بنای مسجد وارد آمده بود، احیا و مرمت شد.

همچنین خرابی‌های ناشی از تهاجم افغان‌ها و شورش ملک محمود سیستانی نیز در عهد افشاریه و قاجاریه برطرف شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز مرمت‌هایی در بخش‌های مختلف مسجد جامع گوهرشاد مشهد صورت گرفت و با مجموعه‌ای از آب‌نما و آب‌خوری در وسط صحن تعبیه شد که بر زیبایی و شکوه مسجد بیش از پیش افزوده است.
در و دیوارهای مسجد مزیّن به نام‌های جلاله، آیات قرآنی، احادیث شریفه، اشعار و مدح و ثنای ائمه اطهار (ع) است که با خط‌‌های ثلث، نسخ، نستعلیق، کوفی و بنایی خوشنویسان بزرگی همچون بایسنقر و امامی اصفهانی نگاشته شده است.

در زیبایی مسجد گوهرشاد که شاهکاری از معماری تیموری است رنگ، نقش ویژه‌ای دارد. آبی لاجوردی و فیروزه‌ای، سفید، سبزشفاف، زرد، زعفرانی، بور و سیاه آبنوسی از رنگ‌هایی است که در مسجد گوهرشاد هنرمندانه با نقش تزیینی خود سازگار شده‌اند.
گنبد مسجد گوهرشاد با کاشی به رنگ فیروزه‌‌ای کار شده و عبارت جلیل «لا اله الا الله» به آن جلوه خاصی بخشیده است؛ همچنین سطوح مسجد گوهرشاد نیز با عالی‌ترین جنس کاشی پوشیده شده‌اند.
کف صحن مسجد با سنگ خلج شش گوشه پوشیده شده و در سال های اخیر در وسط صحن مسجد، حوضی هندی شکل و هشت گوش ساخته شده که دارای هلال‌های وترگونه است و با چهار آبخوری سنگی که با حفاظ مشبّک سنگی و چراغ های سبز به شیوه معماری سنتی زینت یافته که به علاوه حوض مرتفع کوچک در میان آب نما و فواره‌ها و شیرهای آب، شکوه و زیبایی و طراوت خاصی به فضای مسجد بخشیده است.
 
 

• مدرسه میرزا جعفر

مدرسه میرزا جعفر از مدارس علمیه دوره صفویه، زمان سلطنت شاه عباس دوم است که در سال 1059 قمری توسط دو برادر به نام‌های «میرزا محمد طاهر» مشهور به وزیرخان و «میرزا محمد جعفر» مشهور به سروقد ساخته شد.

میرزا جعفر سروقد یکی از اعیان شهر مشهد و فرزند میرزا محمد تقی مشهدی بوده است. برادران وی به نام‌های میرزا محمد طاهر(وزیر خان) و میرزا محمود، به هند مهاجرت کردند و در آنجا صاحب مقامات عالی در دولت گورکانیان شدند؛ اما میرزا محمد جعفر در مشهد ماند و از ثروت خویش، علاوه بر تأسیس مدرسه علمیه، املاک و مستقلاتی به همان مدرسه و نیز به فرزندان خود اختصاص داد. بنا بر تاریخ وقف‌نامه و حاشیه آن، میرزا جعفر باید در فاصله سال‌های 1079 تا 1085 قمری درگذشته باشد.
در سال 1079 قمری موقوفاتی توسط مؤسسان این مدرسه وقف شد؛ صنیع‌الدوله آنجا که درباره مشهد می‌نویسد، از وجود 16 مدرسه در این شهر خبر می‌دهد که از مدرسه میرزاجعفر نیز نام می‌برد.
طبق نوشته‌های صنیع الدوله در مطلع الشمس، میرزاجعفر که سال‌ها در هندوستان، به تجارت پرداخته و ثروت فراوانی گرد آورده بود، بخشی از اموال خود را صرف خیرات و مبرات کرد؛ ولی پیش از بازگشت به وطن از دنیا رفت و از وجوهی که به مشهد فرستاد این مدرسه ساخته شد؛ املاک زیادی بر این مدرسه وقف است. با توجه به موارد فوق، می توان گفت از آنجا که میرزاجعفر، متصدی ساخت مدرسه بوده و رقباتی را هم وقف آن کرده، این بنای عالی به نام وی مشهور شد.

مدرسه میرزا جعفر در حرم امام رضا (ع) با کاشی معرق هفت رنگ و بسیار نفیس تزئین شده است. این مدرسه در سال 1358 شمسی توسط آستان قدس رضوی تخریب و دوباره با همان طرح اولیه ساخته شد. هم‌اکنون نیز بخشی از دانشگاه علوم اسلامی رضوی است.
البته در ابتدا قصد بر این بود که مدرسه مورد تعمیر قرار بگیرد ولی طبق گزارش مجری طرح، مهندس دیشیدی به علت رسیدن رطوبت زمین به سقف، امکان تعمیر وجود نداشت؛ لذا بر اساس طرحی که پس از آن ارائه شد، قسمت‌هایی از مدرسه مثل سردرهای آن و اتاق کتابخانه حفظ و بقیه مدرسه تخریب شد ولی دوباره بر اساس نقشه اولیه تجدید بنا شد.
این مدرسه تاریخی و باشکوه از نظر موقعیت مکانی، در قسمت شمالی صحن انقلاب واقع شده که از شمال و شرق به دانشگاه علوم اسلامی رضوی، از جنوب به صحن انقلاب و از غرب به بست شیخ طبرسی محدود می شود.

• مدرسه دو درب

مدرسه دو درب از مدارس تاریخی دوره تیموریان است که در حاشیه شرقی صحن جمهوری اسلامی قرار دارد.
این اثر تاریخی را امیریوسف خواجه‌بهادر ملقب به غیاث‌الدین از فرماندهان تیموری در سال 843 قمری احداث کرد؛ از این‌رو، ابتدا مدتی به نام بانی‌اش، به یوسف‌خواجه (یوسفیه) و سپس به‌علت وجود دو ورودی در شرق و غرب مدرسه، به دو درب مشهور شد.
موقعیت مکانی مدرسه دو درب در عهد قاجار، در حاشیه بازار زنجیر، مقابل مدرسه پریزاد بوده که از شمال به کاروان‌سرای وزیر نظام، از جنوب به کاروان‌سرای ناصری و از غرب به محله‌ها و مغازه‌های اطراف اماکن متبرکه رضوی محدود بوده است.

این مدرسه به‌لحاظ آرایه‌های هنری و معماری یکی از زیباترین نمونه‌های معماری عصر تیموری به شمار می‌آید. بنای مدرسه مانند دیگر مدارس عهد تیموری از نوع بناهای چهار ایوانی است و حدود 500 متر مساحت دارد.
ساختمان مدرسه دو درب در حرم امام رضا (ع)، در دو طبقه، دارای 34 حجره است که در چهار سمت حیاط مربع‌شکل مدرسه قرار دارد. بر بالای کمرگاه ایوان مدرسه، کتیبه‌ای به خط ثلث بر کاشی معرق نصب شده که در آن نام بانی و سال احداث مدرسه ثبت است. بر پیشانی درب نیز کتیبه‌ای دیگر به خط نستعلیق نصب شده که به تعمیر آن در سال 1088 قمری به‌دستور مادر شاه‌سلیمان صفوی و به اشراف کلب‌علیخان، از امرا و بزرگان آن عصر، اشاره دارد. در دو طرف درب ورودی دو کتیبه مربع‌‌شکل قرار دارد که در اطراف آنها بر کاشی معرق اشعاری نوشته شده است.
مدرسه دو درب، دو گنبد شبیه‌به‌هم، از نوع دو پوسته در دو زاویه غربی و جنوبی دارد که کتیبه گنبد غربی از بین رفته، اما از کتیبه دور گنبد جنوبی ابیاتی به‌خط ثلث بر کاشی معرق باقی مانده است. در زیر گنبد جنوبی، سنگ قبری است که اطراف آن آیة‌‌الکرسی نقش شده و از نوشته‌های دیگر آن مشخص می‌شود که مدفن بانی مدرسه است.
از موقوفات و واقفان اوّلیه مدرسه دو درب اطلاعی در دست نیست، اما در سال 1303 قمری، 10 باب دکان جنب مدرسه، با درآمد سالانه 250 تومان، از موقوفات آن بوده است. در سال‌های 1344 تا 1346 شمسی، درآمد موقوفات مدرسه حدود 60 هزار تومان بوده که برای تعمیرات و مخارج ضروری مدرسه، دستمزد خادم و شهریه طلاب هزینه می‌شد. همچنین در سال 1349 شمسی درآمد موقوفات مدرسه 4چهار هزار و 800 تومان گزارش شده که حدود 80 طلبه در آن ساکن و مشغول به تحصیل بوده‌اند.
متولی مدرسه دو درب، بنا به قول اعتمادالسلطنه در سال 1303 قمری، میرزا محمدباقر پسر حاجی میرزا عبدالعلی بوده است. با گذشت زمان و مجهول‌التولیه شدن مدرسه، اداره اوقاف سرپرستی آن را در سال 1322 شمسی به آیت‌الله میرزا احمد خراسانی واگذار کرد.
از سال 1353 تا 1362 شمسی، تعمیراتی در قسمت‌های مختلف مدرسه دو درب در حرم امام رضا (ع) انجام شد، اما با توجه به فرسودگی و ویرانی آن، سازمان میراث فرهنگی و آستان قدس رضوی این بنا را در سال 1363 شمسی به‌طور اساسی مرمت و بازسازی کردند. با اتمام ساختمان صحن جمهوری در سال‌های اخیر، مدرسه در حاشیه شرقی این صحن قرار گرفت و درحال‌حاضر به‌عنوان دارالقرآن به فعالیت‌های قرآنی اختصاص دارد.
 
 

• مدرسه خیرات خان

مدرسه خیرات خان از مدارس تاریخی دوره صفوی است که در سال 1057 قمری توسط خیرات خان، از صاحب‌منصبان دولت قطب‌شاهیان حیدرآباد هندوستان احداث شد؛ البته از کتیبه سردر مدرسه بر می‌آید که خیرات خان در ضمن احداث ساختمان مدرسه وفات یافته است و تاریخ اتمام بنا، پس از فوت وی است.
این مدرسه که در شمال شرقی بست پایین‌خیابان قرار دارد، در عصر خود در شمار معروف‌ترین و معتبرترین مدارس علمیه به شمار می‌رفت. 
تا قبل از پایان دوره صفوی، رونق و شور علمی زیادی در مدرسه خیرات خان حرم امام رضا (ع) برقرار بود؛ استادان برجسته و دانش پژوهان زیادی مشغول آموزش و فراگیری بودند. اما با پایان حکومت صفوی، آن رونق و شور علمی به سردی گرایید و حتی موقوفات فراوان آن نیز پس از این دوره دچار رکود شد.

در دوره صفوی، سبک معماری بناها متفاوت از دوره تیموری بود. به طوری که به جای وجود چهار ایوان در ساختمان اغلب بناها به خصوص مدرسه ها و مسجدها، دو ایوان بزرگ در شمال و جنوب بنا ساخته می شد که در چهار ضلع آن حجره هایی در یک یا دو طبقه قرار می گرفتند.
مساحت مدرسه حدود هزار و 500 متر مربع و دارای صحن مستطیل‌شکل و دو ایوان در شمال و جنوب است و درِ مدرسه از ایوان جنوبی است. حجره‌های مدرسه نیز در دو طبقه، در چهار سمت حیاط قرار دارد.
تزئینات هنری مدرسه خیرات خان حرم امام رضا (ع) اندک و مختص به کاشی‌کاری هفت‌رنگ، لچکی ایوانچه‌ها و ایوان‌های شمالی و جنوبی است و در بقیه سطوح از آجر خشتی استفاده شده است.
 

• مدرسه پریزاد

مدرسه پریزاد همزمان با مسجد گوهرشاد در عهد تیموریان با معماری زیبایی ساخته شده است که به گفته برخی، به همت پریزاد خانم، ندیمه گوهرشادآغا بنا شد. متأسفانه عمده کتیبه‌های اولیه مدرسه در حین مرمت‌های پیشین از بین رفته، در نتیجه سال احداث بنا و نام و القاب بانی آن نامشخص مانده است.
این مدرسه که هنگام تأسیس در حاشیه بازار زنجیر قرار داشت، از شمال به مدرسه بالاسر (دارالولایه)، از شرق به دارالسیاده، از جنوب به مسجد گوهرشاد و از غرب به بازار زنجیر منتهی می‌شد.
مدرسه پریزاد حرم امام رضا (ع) که ثبت ملی نیز شده است، اکنون در ضلع غربی بیوتات بالاسر بقعه مطهر امام رضا (ع)، روبه‌روی مدرسه دو در و در جنب رواق بزرگ دارالولایه واقع است.
این مدرسه به مساحت 300 متر مربع در دو طبقه، شامل 22 حجره و چهار ایوان در چهار سمت حیاط کوچک مدرسه است. پیشانی ایوانچه حجره‌ها و نمای داخل ایوان‌ها با کاشی‌های معرق و گچ‌بری تزیین شده است. 
عمده تزیینات ساختمان مدرسه پریزاد حرم امام رضا (ع)، مربوط به ایوان شرقی آن می‌شود؛ نمای داخلی این ایوان، تلفیقی از آجرنما و کاشی معرق با ترنج‌های چهارپر منظم است. در طرفین و قسمت فوقانی درِ ایوان، کتیبه زیبایی به خط ثلث و با رنگ سفید بر کاشی معرق آبی، شامل چندین حدیث درباره جایگاه تعلیم و تعلم و موازی با آن عبارت‌هایی به خط کوفی ریز با حروفی به‌شکل مورب و گاه راست، به رنگ کهربایی، حک شده است.
بر اساس کتیبه نصب شده بر سر در بیرونی مدرسه، نجفقلی‌خان بیگلربیگی قندهار، بنای مدرسه را در زمان شاه‌سلیمان صفوی به سال 1091 قمری تعمیر کرده است.
همچنین، وقف‌نامه‌ای منسوب به پریزاد خانم وجود دارد که در آن تولیت مدرسه و موقوفات آن را شامل املاک و دکان‌هایی در مشهد و اطراف آن، به شوهرش میرزامحمدمیرک الحسینی، خادم سرکار فیض آثار روضه رضوی واگذار کرده است؛ اما اصالت این وقف‌نامه باتوجه به سبک نگارش آن و نیز عدم تأیید میرزا نصرالله مجتهد، از عالمان خراسان در قرن سیزدهم، محل تردید است. فریزر سیاح دوره قاجار، شمار طلاب مدرسه را 20  تا 30 نفر ذکر کرده است.

 

• رواق دارالشرف

رواق دارالشرف حرم امام رضا (ع) با 140 متر مربع مساحت در شمال غربی روضه منوره واقع شده است.
این بنا که در شمال دارالسیاده و شرق دارالولایه جای دارد، درگذشته با نام راهرو سقاخانه معروف بوده و به ایوان طلای صحن انقلاب متصل می‌شد؛ بنای مربوطه در سال 43، پس از تعمیرات و تزئیناتی به صورت رواقی مستقل درآمد.
ازاره رواق دارالشرف حرم امام رضا (ع)، سنگ مرمر، بالای ازاره دور تا دور دیوار کمربندی از کاشی به صورت کتیبه‌ای ممتاز تزئین یافته و سوره «مدثر» را به خط ثلث دربردارد. در پایان سوره، نام خطاط آن، رضوان و تاریخ 1368 قمری مکتوب است.
دیوار وسقف رواق دارالشرف حرم امام رضا (ع) هم با سبکی بسیار زیبا از آیینه‌کاری تزئین شده است.
 
 

• رواق گنبد حاتم خانی

رواق گنبد حاتم خانی حرم امام رضا (ع) به مساحت 115 مترمربع در شرق روضه منوره و پایین پای مبارک قرار دارد.
این رواق که در مجاورت ضریح منور رضوی قرار دارد، توسط حاتم بیگ اردوبادی از وزرای عصر صفویه در سال 1010 قمری بنا شده است.
 
ازاره این رواق به ارتفاع 67.1 متر از کف سنگ مرمر است، بالای ازاره کتیبه‌ای سنگی و منبت کاری به عرض 30 سانتی متر حاوی قصیده بابا فغانی شیرازی به خط نستعلیق است. همچنین از بالای این کتیبه تمام دیوار بنا و سقف آن با کاشی معرق الوان زینت یافته است.
طول رواق گنبد حاتم خانی حرم امام رضا (ع)، 13.5 متر، عرض آن 7.3 متر و ارتفاع بنا 11.6 متر است که با محاسبه فضاهای جانبی، حدود 115 متر مربع مساحت دارد.
 

• رواق دارالهدایه

رواق دارالهدایه در جنوب غربی روضه منوره بین مدرسه دو در و صحن جمهوری اسلامی قرار گرفته است.
این رواق، با زیر بنای 536 متر مربع، از رواق‌های وسیع حوزه حرم مطهر است. احداث رواق از سال 1369 آغاز شد و در نخستین روز سال 1371 افتتاح شد.

تزئینات داخلی رواق دارالهدایه حرم امام رضا (ع) به صورت تذهیب همراه با کار گره و نقوش اسلامی است. در تزئین کتیبه‌ها از اسماءلله و آیات و احادیث به صورت گچ، با زمینه‌های طرح سنتی استفاده شده است.
ازاره رواق با سنگ مرمر پوشش یافته و بالای ازاره با ترکیب آینه‌کاری و گچ‌بری بسیار زیبا مزین شده است. رواق دارالهدایه، دارای کاربری فرهنگی است که اجرای برنامه های فرهنگی، سخنرانی و مداحی برای اردوهای زیارتی جزو برنامه های ثابت در این رواق بوده است.
 رواق دارالهدایه حرم امام رضا (ع) 10 ورودی دارد که سازه اصلی رواق، به سبک معماری شبستان‌های مسجد گوهرشاد حجم‌سازی و به دلیل تقارن با مسجد گوهرشاد، به صورت چهار طاقی سنتی اجرا شده است.
تزئینات داخلی رواق دارالهدایه حرم امام رضا (ع) نیز به صورت مذهّب، همراه با گره کاری در زمینه آن و نقوش اسلامی است.
 
 

• رواق دارالرحمه

رواق دارالرحمه در جنوب غربی روضه منوره، در امتداد رواق دارالهدایه، بین بست شیخ بهایی و صحن جمهوری اسلامی واقع شده است.
ساخت این رواق در سال 1369 شمسی آغاز شد و در سال 1379 شمسی به اتمام رسید؛ این رواق حدود 26 متر طول، 20 متر عرض، هفت متر ارتفاع و حدود 536 متر مربع مساحت دارد.
دو درِ ورودی اصلی رواق دارالرحمه حرم امام رضا (ع) در ضلع شرقی صحن جمهوری و کفشداری و آبدارخانه آن که با دری به هشتی کنار بست شیخ بهائی باز می‌شود، در ضلع شمالی بنا قرار دارد.
این رواق مشابه شبستان‌های مسجد گوهرشاد، به‌صورت تالار ستون‌دار مستطیل‌شکل ساخته شده و با 15 نیم‌گنبد رسمی‌بندی‌شده مسقف شده است. سقف بنا بر روی هشت ستون اصلی به ابعاد 5.1 × 5.1 متر در میانه و 16 نیم‌ستون در چهار جانب رواق قرار گرفته است. ازارۀ بنا به ارتفاع 5.1 متر از سنگ مرمر سفید وکف آن از سنگ خلج است.
دیوارها و ستون‌های بنا پس از ازاره‌ها با گچ‌بری، نقاشی و آینه‌کاری، به‌صورت قاب‌های برجسته با طرح‌های اسلیمی، ختایی، شمسه، دایره و مربع در رنگ‌های مختلف تزیین و اسامی ائمه اطهار (ع) با خطوط کوفی و ثلث بر زمینه آینه، داخل گره‌های تزیینی حاشیه قاب‌های اطراف تالار نوشته شده است.
رواق دارالرحمه حرم امام رضا (ع) مکانی اختصاصی برای پذیرایی و استقبال از مهمانان خارجی (زائران و طلاب) به شمار می‌آید که هم‌اکنون در اختیار مدیریت امور زائران غیر ایرانی آستان قدس رضوی است و با ارائه محصولات فرهنگی، میزبان مسلمانان و جهانگردان غیر ایرانی است.
رواق دارالرحمه حرم امام رضا (ع) با معماری تقلیدی برگرفته از شبستان‌های مسجد گوهرشاد، یکی از زیباترین رواق‌ها به لحاظ معماری ایرانی ـ اسلامی و هنرهای زیبای به کار رفته در اماکن متبرکه است.
 

• رواق دارالحکمه

رواق دارالحکمه در ضلع جنوب شرقی صحن انقلاب و ضلع شمال غربی صحن آزادی واقع شده است.
این رواق، دارای 12 راه ورودی است که در دو طبقه با زیربنای هزار و 468 متر مربع در سال 1377 شمسی شروع شد و در سال 1381 ش پایان پذیرفت.
رواق دارالحکمه حرم امام رضا (ع) با 12 ستون بتونی استحکام یافته و سیستم کانال کشی تهویه، درون ستون‌ها جاسازی شده است.
کف رواق با سنگ مرمر اعلا و نقش قالیچه گره پوشش یافته، ازاره رواق بالغ بر دو متر از سنگ مرمر ساده و حدود 4.1 متر آن با کار معقلی تزیین می‌یابد؛ سقف بنا نیز با معرق و مقرنس و رسمی بندی اصلی آراسته شده است.
دو مسیر رواق دارالحکمه حرم امام رضا (ع)، به صحن انقلاب، هشت ورودی در صحن آزادی و دو ورودی دیگر به رواق دارالضیافه و نهایت به حرم مطهر می‌رسد.
 
 

• رواق دارالکرامه

رواق دارالکرامه در ضلع شمال شرقی صحن انقلاب اسلامی واقع شده و 488 متر مربع مساحت و هزار و 830 متر مربع زیربنا دارد که در سه و نیم طبقه احداث شده است.
این رواق، آذر ماه سال 1385 شمسی مورد بهره برداری قرار گرفت. زیرزمین، نیم طبقه اول و طبقه دوم به عنوان آسایشگاه خدام و طبقه همکف به عنوان رواق در نظر گرفته شده است.
بدنه های رواق دارالکرامه حرم امام رضا (ع) مزین به ازاره سنگی با طرح گره و قاب بندی گچی است. سقف هم با هنر گچ و آیینه تزیین شده و جذابیت و زیبایی خاصی دارد.
دسترسی به این رواق از طریق صحن انقلاب اسلامی است که در آینده از طریق رواق دارالحجه و مهمانسرای حضرت نیز امکان‌پذیر خواهد شد.

• رواق شیخ طوسی

رواق شیخ طوسی حد فاصل صحن انقلاب و سر در شیرازی در طبقه زیرین بست شیخ طوسی واقع شده است.
این رواق در ضلع غربی رواق دارالحجه واقع شده است که سه هزار و 520 متر مربع مساحت دارد. این رواق، از شمال به ساختمان کتابخانه مرکزی آستان قدس و از جنوب به رواق دارالاجابه متصل است.
ورودی رواق شیخ طوسی حرم امام رضا (ع) که دستیابی به رواق دارالحجه را نیز تسهیل می کند، در وسط بست شیخ طوسی قرار گرفته است و به وسیله درهای خروج اضطراری به زیرگذر اماکن متبرکه نیز ارتباط دارد.
بدنه رواق تا ارتفاع 50.1 متر با ازاره سنگ پوشش یافته است. هشتی ورودی رواق مزین به آیینه‌کاری بوده و طراحی آیینه‌کاری بدنه در سایر قسمت‌های رواق در دست انجام است.
رواق شیخ طوسی حرم امام رضا (ع) در انتها به دو فضای پست برق کتابخانه و اتاق هواساز که هوارسانی رواق دارالحجه و رواق شیخ طوسی را بر عهده دارد، منتهی می‌شود.
دسترسی به این رواق از طریق دو دستگاه پله برقی(رفت و برگشت) و یک پلکان عریض از بست شیخ طوسی میسر شده است.
رواق شیخ طوسی حرم امام رضا (ع) از یک سو با رواق دارالحجه و از سوی دیگر از طریق یک ورودی در انتهای رواق به زیرگذر اماکن متبرکه مرتبط می‌شود.
اما چند سالی است که این رواق، فضایی را برای عقد بالاسر حضرت برای زوج‌های جوان فراهم آورده است.
 
 

• رواق شیخ حر عاملی

رواق شیخ حر عاملی در ضلع شرقی رواق دارالحجه قرار گرفته است که سه هزار و 450 متر مربع مساحت دارد.
این رواق از شمال به ساختمان دانشگاه علوم اسلامی رضوی و مهمانسرای حضرت و از جنوب به صحن آزادی متصل است. 
ورودی رواق شیخ حر عاملی حرم امام رضا (ع) که دست یابی به رواق دارالحجه رااز مسیر غرب تسهیل می‌کند، در وسط بست شیخ حر عاملی قرار گرفته است و به وسیله درهای خروج اضطراری به زیرگذر اماکن متبرکه نیز ارتباط دارد.
بدنه رواق تا ارتفاع 40.1 با ازاره سنگ، پوشش یافته است. هشتی ورودی رواق مزین به آیینه کاری و طراحی آیینه کاری بدنه در سایر قسمتهای رواق در دست انجام است. همچنین ارتفاع کف تا تیزه قوس در این رواق 20.5 است که بر پایه 122 ستون استوار شده است.
دسترسی به رواق شیخ حر عاملی حرم امام رضا (ع) از طریق دو دستگاه پله برقی(رفت و برگشت) و یک پلکان عریض از بست شیخ طوسی میسر شده است.
 
 

• رواق دارالاخلاص

رواق دارالاخلاص، کوچک‌ترین رواق حرم مطهر است که در غرب حرم و بالاسر حضرت واقع شده؛ دارالاخلاص در میان سه رواق دارالسیاده، دارالشرف و دارالولایه قرار دارد و دسترسی به ایوان ورودی آن از طریق مسجد بالاسر و دارالسیاده میسر است.
این بنا در گذشته مسجد کوچک و زیبایی بود به نام مسجد زنانه بالاسر ـ که  محراب آن موجود است ـ در توسعه سال 1373 شمسی به صورت رواقی به نام دارالاخلاص درآمد.
فضای کنونی این رواق، در واقع مکانی کوچک در غرب روضه منوره و مسجد بالاسر است که در نقشه‌ها و کتاب‌های قدیمی آن را مسجد بالاسر، مسجد و یا صفۀ حاج قاسم نامیده‌اند اما در گذشته این نام به بخشی از مکان فعلی دارالشرف اطلاق می‌شده است.

رواق دارالاخلاص حرم امام رضا (ع)، 7.6 متر طول، 5.6 متر عرض و 44 متر مربع مساحت دارد وکف، و ازاره آن تا ارتفاع 7.1 متر از سنگ مرمر لیمویی است. در دیوار غربی رواق، پنجره چوبی پنج‌لتی، به فاصله کمی از پنجره فولاد رواق دارالولایه، قرار دارد. در ضلع جنوبی آن، محرابی به ارتفاع 78.2 متر قرار دارد که با سنگ و کاشی معرق مزیّن به نقوش اسلیمی متنوع و کتیبه‌های کوچک آراسته شده و در کتیبه بالای آن عبارت «سبحان الله و الحمد‌لله و لا اله الّا الله و الله‌اکبر» درج است.
دیوار پس از ازاره و سقف رواق، آئینه‌کاری است و در سقف رواق، نورگیری با دهانه هشت ضلعی قرار دارد که اطراف آن با مقرنس‌های آینه‌کاری احاطه شده است. در میانه آینه‌کاری طاق‌نمای دیوار شمالی رواق، ستاره‌ای ده‌پر قرار دارد که با نقوش هندسی احاطه شده و در آن آینه‌هایی به رنگ‌های سبز، قرمز و آبی به کار رفته است.
بر کتیبه آینه‌ای بالای پنجره ضلع غربی رواق دارالاخلاص حرم امام رضا (ع)، قسمتی از آیه 33 سورۀ مبارکۀ احزاب به خط‌ نسخ بسیار درشت، بر زمینۀ سبزرنگ به چشم می‌خورد.
 
 

• رواق دارالفیض

رواق دارالفیض در سال 1346 شمسی از به‌هم‌پیوستن مسجد ریاض یا مسجد زنانه و صفّه شاه‌طهماسبی و فضای هم‌جوار ضلع شمالی گنبدخانه حرم، موسوم به پشت‌ سر حضرت ایجاد شده است.
دارالفیض از شمال به رواق توحیدخانه، از جنوب به بقعۀ مطهر، از غرب به رواق دارالشکر و از شرق به گنبد الله‌وردیخان محدود است. این رواق در گذشته به مسجد ریاض ـ مسجد زنانه معروف بوده است.
اصل بنای رواق دارالفیض حرم امام رضا (ع) مربوط به دوره صفویه است و به دلیل همجواری با رواق توحیدخانه که منسوب به ملامحسن فیض کاشانی است، دارالفیض نامیده شده است.
همچنین در گزارشی آمده که به مرور زمان خرابی‌هایی در سقف و پایه های رواق معروف به مسجد ریاض ـ مسجد زنانه ـ و همچنین در قسمتی از محل صفه شاه طهماسبی روی داده و آئینه کاری دیوارها فرسوده شده و برخی از آن‌ها ریخته بودند به طوری که از هر جهت احتیاج به ترمیم بنیادی و تعمیر اساسی داشت، لذا در سال 1347 اقدام به مرمت اساسی و نوسازی و در عین حال توسعه این قسمت شد، به طوری که تا آخر سال مزبور کلیه عملیات اصلاحی و نوسازی از هر جهت انجام پذیرفت و در نتیجه، در این محل رواقی وسیع و زیبا و با استحکام برای استفاده زائران حرم مهیا و به دارالفیض موسوم شد.
رواق دارالفیض حرم امام رضا (ع)، 3.14 متر طول، 2.7 متر عرض و 6.9 متر ارتفاع دارد و مساحت آن با فضاهای جانبی به 112 متر مربع می‌رسد. سقف و دیوارهای رواق پوشیده از کاشی معرق بسیار زیبا و نفیس و ازاره‌ها و کف نیز از سنگ مرمر است. سقف رواق دارای نورگیری هشت‌ضلعی در وسط است که با چهار طاسه در اطراف احاطه شده است.
تمام فضا با اشکال هندسی لوزی، مثلث و چندضلعی‌های نامنظم و داخل این اشکال با نقوش اسلیمی و ختایی بسیار متنوع تزئین شده است. بر گرد طاق‌های شمالی و جنوبی رواق کتیبه‌‌ای مزیّن به آیات قرآن درج است که تاریخ 1388 قمری را بر خود دارد.
زیر این کتیبه، در فاصله بالای طاق تا درگاه ورودی، قاب‌هایی در اندازه‌های مختلف، مزیّن به نقوش ختایی و گل‌بته و کتیبه‌هایی به‌خط کوفی تزیینی به رنگ سفید بر زمینه لاجوردی کار شده است. در بالای ازاره نیز کتیبه‌ای نستعلیق، متضمن اشعاری در ستایش امام رضا (ع)، دورتادور رواق دارالفیض حرم امام رضا (ع) را دربرگرفته و بر دیوار حاشیه ایوان جنوبی رواق، کتیبه‌های تز‌یینی با طرح ستاره هشت‌پر، حاوی اسماء‌الحسنی کار شده است.
 

رواق الله وردی خان

رواق الله وردی خان از طرف شمال به صحن کهنه و از شرق به دارالضیافه و از جنوب به رواق دارالسعاده و از غرب به رواق حاتم خانی مربوط می‌شود.
گنبد الله وردی خان گنبد مسی است که در مجاورت گنبد طلایی و بر فراز رواق الله وردی خان واقع شده است. این رواق یکی از با شکوه‌ترین و زیباترین ابنیه آستان قدس رضوی به شمار می‌رود.
از این رواق تا پیش از ساخته شدن رواق دارالضیافه، به‌عنوان مهمان‌خانه مخصوص حرم مطهر استفاده می‌شده و به «دارالضیافه سرکار فیض‌آثار» و «گنبد مهمان‌خانه» نیز معروف بوده است. در این رواق از زائران بلندپایه حرم مطهر، مانند سلطان‌اکبر گورکانی و ناصرالدین‌شاه قاجار پذیرایی شده و گاه مراسم سان خدام آستان قدس نیز در آنجا برگزار شده است.
بانی این گنبد و رواق، الله وردی خان، یکی از رجال بزرگ عصر صفوی است که در حکومت شاه عباس صفوی، والی فارس بود. وی در سال 1022 قمری در شیراز درگذشت و جنازه‌اش به امر شاه عباس به مشهد حمل و در زیر همین گنبد دفن شد. الله‌وردی خان، هنگامی که والی فارس بوده، یک معمار از اصفهان به مشهد می‌فرستد و این عمارت را می‌سازد؛ ساختمان این بنا، در سال 1020 قمری پایان می‌یابد.


رواق الله وردی خان حرم امام رضا (ع)، هشت گوش است و سقف بسیار مجلل و با شکوهی دارد که بینندگان را به طرف خود جذب می‌کند. ابعاد این گنبد بدین قرار است: در سطح زمین فاصله اقصر بین اضلاع متقابل 57.7 متر فاصله طول آنها 20.11 متر و ارتفاع از کف تا سقف 19.16 متر، کف گنبد از سنگ‌های مرمر الوان ترکیب یافته است.
ازاره بنا تا ارتفاع 90.1 متر سنگ مرمر و از بالای ازاره به بالا روی تمام بدنه‌ها و پایه‌ها و دیوارها و سقف زیر گنبد، کاشی معرق نصب شده است. بر گرداگرد این رواق، تاریخ ولادت و شهادت امامان معصوم (ع) به همراه بعضی از احادیث معتبر مکتوب است.
این گنبد با شکوه و مجلل، هشت صفه در پائین و هشت صفه در بالا به صورت غرفه دارد و در هر یک از آن‌ها، کتیبه‌ای قرار دارد.
به عنوان نمونه، در زیر گنبد، بالای غرفه‌ها کتیبه‌ای بسیار زیبا از سوره جمعه و توحید با خط ثلث به چشم می‌خورد؛ در صفه‌ای که از آن جا به رواق دارالضیافه می‌روند، با خط نستعلیق روی کاشی‌های معرق این ابیات فارسی نوشته شده‌ است: «خوش بنائی است این بنا که زند فرش او تکیه بر فراز فلک/ تا کند رفعت نظر بنهاد از مه و مهر و نه فلک عینک/ چون بود در جوار روضه شاه خردم گفت کامده بی شک/ سال تاریخ آن خجسته مقام کعبه خلق و سجده گاه ملک.»

• رواق توحیدخانه

رواق توحیدخانه از رواق‌های قدیمی حرم است که در شمال بقعه مطهر واقع شده است و ساخت آن را به ملامحسن فیض کاشانی از علمای دورۀ صفوی نسبت می‌‌دهند.
این رواق، از سمت جنوب به رواق دارالفیض و دارالشکر، از شرق از طریق یک گذرگاه به رواق گنبد الله‌وردیخان، از غرب به ایوان طلای نادری و از شمال از طریق پنجره فولاد به صحن انقلاب متصل است و از پشت پنجره فولاد، ضریح مطهر نمایان است.

ابعاد رواق توحیدخانه حرم امام رضا (ع)، 6.8 × 35.7 و ارتفاع آن 15 متر است؛ این رواق، سقفی گنبدی‌شکل دارد که در مرکز آن، یک نورگیر هشت‌ضلعی تعبیه شده است.
کف توحیدخانه از سنگ خلج و ازارۀ آن به ارتفاع 6.1 متر، از سنگ مرمر است که با نقوش اسلیمی و ختایی منبّت‌کاری شده است. طرح‌های ازاره، اثر نقاش و تذهیب‌‌‌کار کاشانی، سیدباقر قمصری و مربوط به سال 1250 قمری است.
در بالای ازاره رواق توحیدخانه حرم امام رضا (ع)، کتیبه‌ای به عرض 50 سانتیمتر به خط ثلث، متضمن دعای 12 امام خواجه نصیرالدین طوسی، بر روی سنگ درج شده که عبارات آن در بعضی قسمت‌ها تکرار شده است.
عبارت انتهای این کتیبه بر تعمیر رواق به‌دستور عضدالملک متولی‌باشی آستانه در 1276 قمری اشاره دارد. در کتیبه بالای ازاره قسمت جنوبی توحیدخانه نیز، قصیده‌ای از خاقانی در منقبت حضرت رضا(ع) به خط نستعلیق درج است. سقف و دیوارهای رواق ، آینه‌کاری و مزیّن به رسمی‌بندی، مقرنس‌کاری، نقوش اسلیمی، شمسه و انواع گره‌های هندسی است.
رواق توحیدخانه حرم امام رضا (ع) به دلیل آسیب‌دیدگی سقف و آینه‌کاری آن بر اثر رطوبت، در سال 1334 شمسی به‌طور کامل بازسازی شد.
بزرگانی مثل میرزا مهدی اصفهانی، سید جواد خامنه‌ای ( پدر مقام معظم رهبری) و سیدعبدالله شیرازی دراین رواق مدفون هستند.
 

• رواق دارالضیافه

رواق دارالضیافه در شمال شرقی روضه منوره، با رواق‌های دارالسعاده در جنوب، دارالحکمه در شمال، گنبد الله‌وردی‌خان در غرب و صحن آزادی در شرق هم‌جوار است.
این رواق در سال 1301 قمری، پس از احداث صحن آزادی و رواق دارالسعاده، در محدوده مقابل سر در رواق گنبد الله‌وردی‌خان، معروف به حیاط جلو گنبد، ساخته شد. مرحوم میرزا شفیع قزوینی به هزینه یک تاجر قزوینی این بنا را احداث کرد.
ابعاد رواق دارالضیافه شامل چهارده متر طول، 25.9 متر عرض و 75.13 متر ارتفاع (از کف تا زیر نورگیر) و مساحت آن حدود 130 متر مربع می‌شود که با محاسبۀ فضاهای جانبی، به 170 متر مربع می‌رسد.

• رواق دارالسیاده

رواق دارالسیاده به دلیل اینکه از قدیم محل تجمع و تدریس علماء، سادات و منسوبین به خاندان امیرالمؤمنین (ع) بوده است، «دارالسیاده» نامیده می‌شود.
این رواق به مساحت 373 مترمربع در جنوب غربی حرم امام رضا (ع) در زمان بانوگوهرشادآغا، بانی مسجد گوهرشاد بنا شد. رواق دارالسیاده از طرف شرق به رواق دارالشرف و مسجد بالاسر و از جنوب به دارالحفاظ و از طرف غرب به مسجدگوهرشاد و از طرف شمال به رواق دارالولایه ارتباط دارد.
دارالسیاده از لحاظ تزیینات، نگارستانی از هنرهای تزیینی معماری و جامع هنرهای دستی است. ازاره رواق از سنگ مرمر، بالای ازاره سنگی، ازاره‌ای از کاشی معرق بسیار نفیس و بالای آن کاشی، کتیبه ای از سنگ مرمر که ابیاتی از مرحوم صبوری را به خط نستعلیق در بردارد.

• رواق دارالولایه

رواق دارالولایه یکی از رواق‌های بزرگ حوزه حرم مطهر است. این بنا در غرب روضه منوره، حد فاصل بین صحن انقلاب و صحن جمهوری اسلامی قرار دارد و همزمان با احداث صحن جمهوری اسلامی ساخته شد و مورد بهره‌برداری قرار گرفت.
ساخت این رواق در سال 1365 آغاز و در سال 1368 به اتمام رسید. رواق دارالولایه از شمال به صحن انقلاب و از مشرق به رواق‌های دارالسیاده، دارالاخلاص و دارالشرف، از جنوب به مدرسه‌های دو در و پریزاد و بست شیخ بهایی و از مغرب به صحن جمهوری اسلامی محدود است.

این بنای وسیع که 1965 متر مربع زیربنا دارد، بر اساس دو طرح و به ابعاد مختلف ساخته شده است؛ یکی طرح قسمت غرب آن که به موازات صحن جمهوری حرم امام رضا (ع) ساخته شده و دارای سه دهنه است که در سقف هر دهنه سه نورگیر تعبیه شده و طرح دیگر، قسمت شرق رواق است که به صورت چهار دهانه با چهار نورگیر بنا شده است.
شرق رواق دارالولایه با دو سقف کاذب، طبقه فوقانی آن، محل آسایشگاه خدام است و قسمت دیگر، محل آسایشگاه کفشداران؛ مسیر طبقه فوقانی رواق، مجهز به آسانسور است.
تزئینات بنا در رواق دارالولایه حرم امام رضا (ع) به صورت آیه‌کاری، ترکیب گچبری و معرق سنگی است.

• رواق دارالحفاظ

رواق دارالحفاظ با مساحت 217 متر مربع در جنوب حرم مطهر و شمال مسجد گوهرشاد قرار دارد که به دستور بانو گوهرشاد در اوایل قرن نهم هجری بنا شده است.
این بانوی بزرگ در مشهد مقدس یادگارهای متعددی از خود برجای گذاشته که یکی از آن‌ها رواق دارالحفاظ است. این رواق در قرن نهم و در ابعاد عرض 65.8 متر، طول 18 متر، ارتفاع تا زیر سقف 8.12 متر و تا پشت بام 46.14 متر ساخته شده است.
رواق دارالحفاظ هفت صفه دارد که سه صفه آن به طرف دارالسیاده و سه صفه به طرف دارالسلام و یک صفه به طرف مسجد گوهرشاد است؛ این صفه‌ها به استثناء یک صفه باز شده و ارتباط بین دارالحفاظ و رواق دارالسیاده و دارالسلام و مسجد برقرار شده و زائران از آن‌ها رفت و آمد دارند.

• رواق دارالذکر

رواق دارالذکر با مساحت 216 متر مربع در جنوب شرقی روضه منوره واقع شده است که از شمال به دارالسرور، از غرب به دارالعزه، از شرق به صحن آزادی و کفشداری شمارۀ هفت و از جنوب به دارالزهد راه دارد.
این رواق، در واقع حریم حیاط مدرسه علینقی میرزا بوده که در دهه 40 شمسی بازسازی شد و تغییر کاربری یافت و با پوشش جدید سقف، به صورت رواقی جدید درآمد. حجره‌های فوقانی و تحتانی مدرسه دراطراف آن، فعلا محل استقرار دفاترمختلف است.
در گذشته برف‌های پشت بام رواق‌ها به آن جا ریخته می‌شد. این رواق از طرف غرب به دارالعزه و از شرق به حجره‌های صحن نو و از شمال به دارالسرور و از جنوب به دارالزهد ارتباط دارد.
 

• رواق شیخ بهایی

رواق شیخ بهایی یکی از رواق های جنوب شرقی حرم مطهر است که مزار شیخ بهاءالدین عاملی معروف به شیخ بهایی در آن واقع شده است.
در بین خط‌ و‌ نشان‌های ورودی و کتیبه‌های جنوب‌ غربی صحن آزادی، پس از چند پله، راهرویی نمایان می‌شود که داستان زندگی بزرگی از اهالی اصفهان را روایت می‌کند.
اتاقی شیشه‌ای با مساحت 102 مترمربع در برابر دیدگان خودنمایی می‌کند که با آینه‌کاری، این هنر آشنا، آراسته شده است. گویی هر آینه جامی است که بخشی از زندگی شیخ را به تصویر می‌کشد.
مدفن شیخ بهایی در وسط رواق جای دارد؛ قبل از بنای صحن موزه در سال 1356 قمری، مقبره شیخ در وسط حجره‌ای معمولی و محقر بدون تزئینات، میان راهرو و صحن آزادی و فضای باز پایین پا که به صحن موزه تبدیل شده بود، قرار داشت.

• رواق امام خمینی(ره)

رواق امام خمینی (ره) همان صحن سابق امام خمینی (ره) است که در مجاورت مسجد گوهرشاد قرار دارد و از شمال به تالار تشریفات حرم مطهر و رواق‌های شیخ بهایی، دارالعباد، دارالزهد و نیز صحن آزادی ارتباط دارد.
در پی افزایش روزافزون و نیاز مبرم به توسعه فضاهای سرپوشیده، طرح تغییر صحن امام به رواق امام خمینی (ره) مورد تصویب قرار گرفت و عملیات اجرایی آن از اواخر سال 1381 آغاز شد.
این رواق با زیربنای 22 هزار و 200 متر مربع در دو طبقه احداث شده که از این زیربنا، 9 هزار و 840 متر مربع به رواق، هفت هزار و 600 متر مربع به شبستان رواق و چهار هزار و 600 متر مربع به فضاهای جانبی اختصاص یافته که دارای سه ورودی اصلی از طرف مسجد گوهرشاد، صحن‌های پیامبر اعظم (ص) و آزادی است.

در طرح معماری این صحن، دهانه‌های وسیع با حداقل ستون‌گذاری مدنظر بوده که به منظور جلوگیری در از بین رفتن دید گنبد بارگاه مطهر امام رضا(ع) ارتفاع سقف تا کف، در طبقه زیرزمین 60.50 متر و در طبقه همکف 14 متر در نظر گرفته شده است. محور به محور هر ستون در طبقه زیرزمین 94.8 و در شبستان همکف 88.17 است.
از جمله ویژگی‌های معماری رواق امام خمینی (ره) حرم امام رضا (ع)، می‌توان به انطباق طرح معماری بنا با سازه آن و عدم هرگونه دخل و تصرف در معماری گذشته اطراف صحن (مسجد گوهرشاد) اشاره کرد.
معماران چیره‌دست، به‌زیبایی بدنه این رواق را به کاشی‌کاری و سقف را با گچ و آیینه مزین کرده‌اند. شبستان نیز با آیینه، گچ و سنگ تزیین شده‌ است. جایی که ستون‌ها دست در دست هم‌ دادند، چلچراغی قرار دارد که زیبایی رواق را دوچندان‌ می‌‎کند.

• رواق دارالزهد

رواق دارالزهد در غرب رواق شیخ بهایی، تالاری مجلل و زیبا به چشم می‌خورد که سقف و دیواره‌های آن گویی با هزاران الماس آذین‌بندی شده است. سطح تمام دیوارها با آینه و به طرز باشکوهی آراسته شده است. آینه کاری سقف رواق به صورت آویز با 64 چشمه است.
این رواق از باشکوه‌ترین رواق‌های حرم امام رضا (ع) است که قدمت چندانی هم ندارد و بین سال‌های 1350 و1352 شمسی در زمان حسن زاهدی، نایب‌التولیه در جنوب شرقی ساخته شده‌ است.
در گزارشی، مراحل اوّلیۀ آماده‌سازی و ساخت رواق، سال 1348 شمسی و علت ساخت آن، استفاده از فضاهای اطراف صحن موزه (رواق امام خمینی) و تالار تشریفات ذکر شده است.
رواق دارالزهد که پایین تالار تشریفات آستانه مبارکه واقع شده، با راهرویی به دارالذکر راه می‌یابد. همچنین با سه درگاه در ضلع شرقی به مقبره شیخ بهایی متصل و از سمت غرب با چهار درگاه به راهروی تالار تشریفات مرتبط است.
دارالزهد، از سمت شمالی به رواق دارالذکر و از جنوب به رواق امام خمینی (ره) حرم امام رضا (ع) منتهی می‌شود. ابعاد این رواق 16 در 5.17 متر و ارتفاع 9.5 متر است که با احتساب فضاهای جانبی آن 290 مترمربع مساحت دارد.

• رواق دارالعزه

رواق دارالعزه رواق کوچکی در جنوب شرقی حرم بین دو رواق دارالسلام و دارالذکر است که هیچ کتیبه‌ای در آن به چشم نمی‌خورد.
دارالعزه در اصل به معنای خانه عزت، ارجمندی، کرامت و بزرگواری است. در گذشته در محل رواق، حیاط تشریفات و آسایشگاه فراش‌ها و کشیک خانه (بیت خدام) قرار داشت. در سال‌های 1342 تا 1344 به همت تیمسار عزیزی، نایب‌التولیه وقت، پس از آینه‌کاری فضای رواق و نیز ساخت سرداب‌هایی در دو تا سه طبقه برای دفن اموات، دارالعزه نام گرفت.

در سال 1346 شمسی، هنگام تجدید بنای رواق دارالسلام، از دیوار غربی سه شاه‌نشین دارالعزه، سه درگاه به رواق دارالسلام باز شد و چون کف دارالعزه حدود یک متر بلندتر از کف رواق دارالسلام بود، جلوی این سه درگاه، نرده‌های مشبّکی از جنس سنگ مرمر سفید نصب شد.
رواق دارای پنج درگاه برای ورود و خروج زائران حرم امام رضا (ع) است که یک درگاه فضای رواق را با دو پله به شبستان مسجد گوهرشاد، یک درگاه آن را به دارالسرور در جنوب و سه درگاه ضلع غربی، رواق را به دارالذکر متصل می‌کند. در گوشۀ جنوب غربی رواق، طاقچه‌هایی سنگی برای نگهداری کتب و ادعیۀ مذهبی درون دیوار تعبیه شده است. این رواق امروزه محل عبادت آقایان است.
طول رواق دارالعزه حرم امام رضا (ع)، 5. 11 و عرض آن بین 5.3 و 70 .7 متر متفاوت است و در مجموع 73 متر مربع مساحت دارد. کف رواق دارالعزه و ازارۀ آن را تا ارتفاع 5.1 متر با سنگ مرمر زینت داده‌اند و بالای ازاره‏ دیوارها و سقف آن به صورت کاربندی و رسمی همه با آینه‌‏کاری جلوه پیدا کرده‌اند.

• رواق دارالسرور

رواق دارالسرور با دو در ِزرین زیبا با کتیبه‌های نگاشته شده به رواق دارالسلام و رواق دارالسعاده راه دارد. ازسوی شمال دارالسعاده، از سمت جنوب دو رواق دارالذکر و رواق دارالعزه، از سوی مشرق صحن آزادی و از طرف مغرب، رواق دارالسلام، این رواق را احاطه کرده‌اند.

این رواق به عنوان یکی از ورودی‌های اصلی حرم امام رضا (ع) در جنوب شرقی بارگاه رضوی میان رواق دارالسعاده و رواق دارالذکر قرار گرفته است.
هنگامی که زائران مشتاق از صحن آزادی به روضه منوره مشرف شوند، پس از عبور از کفشداری شماره 8، وارد تالار نورانی رواق می‌‏شوند و به سمت حرم مطهر می‌روند.
طول این رواق 24 متر و عرض آن 82.4 و ارتفاع بنا 75.4 متر است که با در نظرنگرفتن پایه های رواق، می توان مساحت آن را 100 متر مربع دانست. در سال‏های 1344 – 1342 شمسی کف رواق با سنگ مرمری فرش شده است.

• رواق دارالعباده

رواق دارالعباده که در سال 1353 شمسی ساخته شده است، آخرین رواقی است که در جنوب شرقی حرم مطهر قرار دارد.
دارالعباده به همراه رواق شیخ بهایی و رواق دارالزهد، جزو رواق‌های دو طبقه حرم امام رضا (ع) به شمار می‌رود؛ در طبقه بالای رواق دارالعباده تالار اماکن متبرکه آستان قدس رضوی است.
دارالعباده از شمال به صحن آزادی، از مشرق و جنوب به رواق امام خمینی (ره) و از مغرب به رواق شیخ بهایی پیوند می‌خورد.

طول رواق دارالعباده حرم امام رضا (ع)، 15 متر، عرض آن 11 متر و ارتفاع آن حدود 90.5 متر است که مساحت آن بعد از در نظر نگرفتن اندازه پایه ها، به 158 متر مربع می‌رسد.
بعد از ازاره مرمری، دیوارها و سقف رواق دارالعباده حدود 600 متر مربع آینه‌کاری شدند و با رسمی‌بندی گچی تزیین شده‌اند.
 

• رواق دارالسلام 

رواق دارالسلام در شرق رواق دارالحُفّاظ و در رواقی که به محراب آیینه‌کاریِ زیبایی تزئین شده و در کنار آن صفّه و ایوانی برای نشستن است، قرار دارد. ساخت این رواق را به گوهرشاد خاتون در قرن نهم هجری منسوب کرده‌اند.
البته در زمان ساخت، از آن به عنوان رواق استفاده نمی‌شد، بلکه بنای دوطبقه‌ای بود که از طبقه زیرین آن برای انبار فرش باعنوان تحویل‌خانه و از طبقه بالای آن برای آسایشگاه فراشان بهره می‌بردند و به گنبد اپک میرزا شناخته می‌شد؛ این بنا در سال 1338 شمسی به یک رواق بزرگ تبدیل شد و دارالسلام نام گرفت.

آرایه‌های هنری رواق دارالسلام حرم امام رضا (ع) شامل آینه‌کاری، رسمی‌بندی و مقرنس‌کاری می‌شود و کف و ازاره آن تا 165 سانتی‌متر با سنگ مرمر یشمی پوشیده شده است.
این رواق از شمال با دو راهرو به گنبد حاتم‌خانی و از سمت شرقی با در طلای نفیس دیگری به رواق دارالسرور می‌پیوندد. طول رواق 20 متر، عرض آن 10 متر و ارتفاع آن به 5.9 متر می‌رسد که در مجموع با فضاهای جانبی 227 متر مربع مساحت دارد.
 

• رواق دارالحجه

رواق دارالحجه مساحتی حدود هفت هزار متر مربع در زیر صحن انقلاب واقع شده و در سطح اماکن متبرکه رضوی تنها رواقی است که در آن، قبله با سوی زیارت هم‌راستا می‌شود.
ساخت این رواق از اواخر سال 1381 آغاز و در 23 مردادماه 1387 افتتاح شد. دارالحجه دارای 182 ستون به ارتفاع 7 متر و فاصله ستون ها از یکدیگر 8 متر است.
سرداب‌سازی در ضلع جنوبی رواق دارالحجه در دوطبقه و در ضلع شمالی آن در سه طبقه انجام شده که دسترسی به این رواق از طریق دو فضای اصلی در زیر بست‌های شیخ طوسی و شیخ حرعاملی میسر است.

دو ورودی اصلی رواق دارالحجه حرم امام رضا (ع)، دو رواق شیخ طوسی و شیخ حرعاملی را که در شرقی‌ترین و غربی‌ترین نقطه حرم واقع شده‌اند، به یکدیگر متصل کرده است.
رواق دارالحجه هم چنین دارای دو ورودی شمال شرقی و شمالی غربی و سه ورودی دیگر است که در زیر گنبد الله وردی خان، رواق دارالاجابه و رواق دارالهدایه قرار دارد.
 نوع معماری سقف‌های رواق در هیچ جای اماکن متبرکه دیده نمی‌شود. جداره‌های این رواق با ازاره سنگ و تزئیناتی نظیر گچبری، آیینه کاری، نقاشی و رنگ آمیزی پوشش یافته است.
از شگفتی‌های ساخت این بنای عظیم، خاکبرداری زیر سردرهای ساعت و نقاره خانه با وزن حدود هفت هزار تن است که بدون کوچک‌ترین آسیب و خطری تحکیم و مقاوم‌سازی شده است.

در این رواق بیش از 8 هزار مترمربع آیینه‌کاری و معادل همین مقدار نیز سنگ‌کاری انجام شده است؛ در نقطه زیرین سقاخانه اسماعیل طلایی در رواق دارالحجه، رسمی‌بندی‌هایی در زمینه‌ طلا با گلبرگ‌های اسلیمی اجرا شده که زیبایی خاصی به این بخش از رواق داده است.
از ویژگی‌های این رواق، طرح پنجره فولادی است که در راستای مرقد منور امام رضا (ع) در ضلع جنوبی رواق قرار دارد، این پنجره زیارت در پشت سر مبارک حضرت قرار دارد که یکی از نزدیکترین مسیرهای زیارت مرقد مطهر امام رضا (ع) به شمار می‌رود.

کل داخل این پنجره به سبک لایه‌چینی و برجسته‌کاری با ورق طلا انجام شده و روی آن اسامی مبارک چهارده معصوم به صورت نقش برجسته از جنس برنج طراحی و آبکاری طلا شده هست. همچنین در قسمت بالای پنجره‌ها نیز صلوات خاصه امام رضا (ع) از جنس برنج مخصوص ساخته و آبکاری طلا شده است.
القاب حضرت مهدی (عج) و اسماء چهارده معصوم، حدیث معروف سلسله الذهب و فرازهایی از دعای شریف ندبه و افتتاح با خط خوش و زیبای ثلث در کتیبه‌هایی جداگانه، بر دیوارهای رواق نگاشته شده‌اند.

• رواق حضرت معصومه (س)

ساخت رواق حضرت معصومه (س) در عصر انقلاب شکوهمند اسلامی در سال 1376 شمسی آغاز و در شب عید غدیر سال 1379 شمسی افتتاح شد.
البته نام قبلی این رواق، «دارالاجابه» بود که از سال 1395 شمسی به نام رواق حضرت معصومه (س) تغییر نام یافت.
 رواق حضرت معصومه (س) حرم امام رضا (ع) با وسعت هزار و 965 متر مربعی، در طبقه زیرین رواق دارالولایه و در غرب سرداب مطهر و بالاسر مبارک امام رضا (ع) واقع شده است. 
در زاویه شرقی رواق، یک هشتی با پنجره نقره و سقفی به صورت نیم گنبدی وجود دارد که راه ورود به سرداب مطهر امام رضا (ع) است؛ این مکان، یکی از مکان‌های نزدیک به مرقد شریف امام (ع) به شمار می‌رود.
ازاره رواق حضرت معصومه (س) حرم امام رضا (ع) به ارتفاع دو متر از سنگ مرمر پوشش یافته و از بالای ازاره تا سقف حدود 7.1 متر آینه کاری است. تزئینات سقف این رواق زیبا به صورت مقرنس آینه، همراه با گچ‌بری و نقاشی به سبک لانه زنبوری و حدود 1500 متر مربع آینه کاری سقف تزیین یافته است.
تزیینات کلی رواق حضرت معصومه (س) حرم امام رضا (ع) ترکیب گچ بری، رنگ آمیزی، آینه کاری و معرق سنگی است.
 

• رواق حضرت زهرا (س) 

رواق حضرت زهرا (س) حرم امام رضا (ع) یکی از رواق‌های مخصوص بانوان است که در روزهای پایانی سال 1395 شمسی افتتاح شد.
این رواق که به نام رواق حضرت فاطمه زهرا (س) نامگذاری شده است، در 29 اسفند 1395 شمسی همزمان با سالروز ولادت ایشان با حضور تولیت آستان قدس رضوی بازگشایی شد.
رواق حضرت زهرا (س) حرم امام رضا (ع) در فضای زیرین صحن آزادی احداث شده است که ورودی آن در بست نواب صفوی بین صحن هدایت و کوثر قرار دارد. از این رواق دری نیز به رواق دارالحجه گشوده می‌شود.
به منظور تسهیل در رفت و آمد زائران در ایام شلوغ و پر ازدحام، سه در خروجی اضطراری برای این رواق تعبیه شده است. وجود وضوخانه، پله برقی و انواع ستون‌‌ها به سبک معماری اسلامی، از ویژگی‌های دیگر این رواق است.
هدف از راه‌اندازی رواق حضرت زهرا (س) تبیین و تعالی هویت زن مسلمان انقلابی، افزایش مشارکت و ارتقای کمی و کیفی برنامه های ویژه بانوان زائر، نهادینه شدن سبک زندگی و سیره حضرت فاطمه (س) برای بانوان و تعمیق، ترویج و تسهیل زیارت بانوان زائر است.